Non-fictie lezen vergt soms wat extra inspanning. Als het over ecologie en klimaat of andere maatschappelijke problemen gaat, is het niet noodzakelijk comfortabele lectuur. Anderzijds geeft het ook veel voldoening: je kijkt weer wat ruimer, je weet weer wat meer, je hebt misschien een nieuw idee opgedaan of je voelt je geprikkeld om verder te lezen over een topic. En het einde van het jaar nodigt altijd uit tot boekenlijstjes.
Voorbij de groei – Tim Jackson
Meer dan tien jaar geleden verscheen van de Britse hoogleraar duurzame ontwikkeling Tim Jackson ‘Welvaart zonder groei’, waarin hij de noodzaak van economische groei ter discussie stelde en perspectieven bood voor de verzoening van een goed leven met een eindige planeet. Dit jaar kwam ‘Voorbij de groei – Het leven na het kapitalisme’ uit. Terwijl het eerste boek, met heel wat cijfers en grafieken, een eerder economisch-technische insteek had, gaat Jackson nu voluit de verhalende, reflecterende toer op. Hij haalt inspiratie bij denkers en dichters, bij politici en activisten. Zo haalt hij verkiezingstoespraken van Robert F. Kennedy aan om de legitimiteit van het bbp in vraag te stellen, gaat hij te rade bij de 19e eeuwse natuurkundige Boltzmann om het over entropie te hebben, houdt hij een uiteenzetting over lijden en over macht aan de hand van leven en werk van vredesactivist en boeddhist Thich Nhat Hanh, haalt hij Hannah Arendt erbij om het over arbeid en werk te hebben en vindt hij bij Emily Dickinson aanknopingspunten over sterfelijkheid, zorg en hoop. ‘Voorbij de groei’ schetst geen helder pad naar een postgrowth-samenleving, maar geeft wel impulsen voor een samenleving die zich op andere mythen baseert dan die van ‘alsmaar meer’.
Voorbij de groei – Tim Jackson, Uitgeverij Epo, 2022
Zorg – Een betere kijk op de mens – Lynn Berger
Het is altijd een goed idee om de boeken die de Nederlandse nieuws-site De Correspondent uitbrengt in het oog te houden. Van Lynn Berger verscheen dit jaar ‘Zorg – Een betere kijk op de mens’. Iemand noemde haar in een recensie ‘De hardste denker over de zachtste onderwerpen’. Zelf zegt ze over zorg dat het datgene is waarmee onze beschaving begon, wat ons tot mensen maakt en wat ook nu de lijm van de samenleving vormt, maar dat het tegelijk ook vaak volkomen onzichtbaar is. Niet alleen omdat zorgenden dat vaak heel onopvallend doen, maar ook omdat er vanuit het beleid te weinig ondersteuning is voor een gezonde zorgcultuur. En als er niet ‘gezorgd wordt voor de zorg’ stevenen we regelrecht op een zorginfarct af. Met de ervaringen uit de coronacrisis in het achterhoofd doet Berger aanbevelingen om tot een weefsel van zorg te komen dat mensen verbindt.
Zorg / Een betere kijk op de mens – Lynn Berger, De Correspondent, 2022
De eeuw van Felix – Ruben Jacobs
Socioloog en docent Ruben Jacobs grijpt zijn nakende – en verderop in het boek – prille vaderschap aan om zich te bezinnen over de vraag hoe we de aarde leefbaar kunnen houden voor onze kinderen. Dat levert een tegelijk persoonlijk en informatief boek op waar iedereen, bij uitstek mensen met een kinderwens en jonge ouders, zich in kan herkennen. De auteur verknoopt losse research over bijvoorbeeld post-groeidenken en de deïnvestment-beweging met eigen ervaringen. Dat maakt het boek concreet en aansprekend. Kan je met een jong kind in huis de auto, die fossiele achilleshiel, wel de deur uit doen? Is het een goed idee om buiten de stad te gaan wonen, en is het niet wat beschamend dat hij als tamelijk welgestelde middenklasser die keuze kan maken? Treffend is de beschrijving van een moment waarop hij bij een actie van Extinction Rebellion als omstaander in aanraking komt met de politie: is het laf als hij alleen maar toekijkt en vooral snel wil wegkomen uit angst om straks zijn zoon niet op tijd uit de crèche te kunnen halen? ‘De eeuw van Felix’ moet het niet hebben van diepgaande analyse, wel van de oprechte manier waarop de auteur aan zelfbevraging doet en de weg die hij wijst naar andere interessante auteurs en denkers.
De eeuw van Felix – Ruben Jacons, uitgeverij Thomas Rap, 2022
Het levende laten opvlammen – Baptiste Morizot
De Franse filosoof Baptiste Morizot neemt allerlei woorden die we meestal zonder veel nadenken in de mond nemen niet zomaar als vanzelfsprekend aan. In een vurig betoog toont hij hoe woorden als ‘natuur’, ‘natuurbescherming’, ‘productie’, ‘herwildering’ doordrenkt zijn van aannames die sterk bepaald zijn door de instrumentalistische en paternalistische visies van het kapitalisme. Hij pleit voor andere woorden, anders kijken, andere scheidingslijnen en nieuwe allianties. In de plaats van de tweedeling mens-natuur komt ‘het levende’, een weefsel waarvan mensen, dieren, planten, micro-organismen deel uitmaken. Morizot gebruikt de metafoor van het vuur: de biosfeer is in gevaar, maar staat niet in brand. Het komt er net op aan de gloeiende kooltjes van het levende door gerichte actie opnieuw te laten opvlammen.
Het levende laten opvlammen – Baptiste Morizot, Octavo Publicaties, 2022
Lees hier een langere bespreking.
Dansen op een ziedende vulkaan – Dominique Willaert
In 1930 publiceert Sigmund Freud zijn essay ‘Het onbehagen in de cultuur’. Dominique Willaert neemt het als vertrekpunt in een analyse naar het huidige onbehagen en de latente woede die onder de oppervlakte van de samenleving sudderen. Naast economische en politieke factoren – opvoeren van de arbeidsproductiviteit, consumptierazernij, de toenemende eis om wendbaar en flexibel te zijn, democratisch deficit, invloed van extreem-rechts, de ontmanteling van de publieke sfeer, de vermarkting van primaire verlangens … – besteedt Willaert aandacht aan de impact van dat alles op de menselijke psyche. In een laatste hoofdstuk reikt hij remedies aan en komt hij tot het besluit dat kiezen voor een toekomst een strijd voor een radicaal andere economische en maatschappelijke orde veronderstelt.
Dansen op een ziedende vulkaan – Dominique Willaert, uitgeverij Epo, 2022.
De aandacht verloren
– Johann Hari
‘Nu stond ik te kijken naar iets heel ouds en heel duurzaams. Deze oceaan lag hier al vér voordat jij bestond, hield ik me voor, en zal hier nog liggen als jouw onbeduidende zorgen allang zijn vergeten. Twitter geeft je het gevoel dat de hele wereld geobsedeerd is door jou en je kleine ego: Twitter aanbidt je, Twitter haat je, Twitter praat over je, nu, op dit moment. Aan de oceaan krijg je het gevoel dat de wereld je begroet met kalme, klamme, gastvrije onverschilligheid. De oceaan zal nooit met je in discussie gaan, hoe hard je ook schreeuwt. ‘ Johann Hari gaat enkele maanden in zijn eentje op digitale detox naar Provincetown. Hij denkt dat een gezondere houding en een flinke dosis zelfdiscipline ten opzichte van media en technologie zijn zoekgeraakte concentratie en focus kunnen herstellen. Het blijkt maar het topje van de ijsberg te zijn. Hij leest tientallen studies en gaat praten met de meest vooraanstaande wetenschappers in allerlei domeinen, van neurologie en biologie tot informatica en psychologie . Zo identificeert hij dertien oorzaken waarom het zo slecht gesteld is met onze aandacht. De opkomst van manipulerende technologie is er daar maar één van. Geestelijke en lichamelijke uitputting, een verslechterend voedingspatroon en hyperwaakzaamheid zijn enkele andere. Volgens Hari hoeven we ons niet te laten aanpraten dat het allemaal aan onszelf ligt als we onze focus kwijt zijn, maar moeten we actief ingaan tegen een samenleving die erop ingericht is om voortdurend onze kostbare aandacht te kapen. Want als we het hoofd willen kunnen bieden aan de grote problemen van onze tijd, kunnen we ons niet langer veroorloven ons telkens weer te laten afleiden.
De aandacht verloren / Waarom we ons niet meer kunnen concentreren – Johann Hari, uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, 2022
Een geschiedenis van de wereld in zeven goedkope zaken – Raj Patel & Jason W. Moore
Dit boek is al enkele jaren oud, maar de titel is zo intrigerend dat we daar overheen kijken. De auteurs geven een historische beschrijving van het kolonialisme zoals je die nog niet eerder hebt gelezen. Dat doen ze aan de hand van zeven zaken die onze wereld zoals die er nu uitziet ten gronde vorm hebben gegeven, namelijk natuur, geld, arbeid, zorg, voedsel, energie en levens. Ze illustreren hoe elk van deze zaken met telkens nieuwe strategieën goedkoop werd gemaakt ten bate van de ontwikkeling en het voortbestaan van het kapitalisme, met verwoestende gevolgen voor de planeet. Intussen hebben we in alle zeven zaken een crisispunt bereikt. De auteurs bieden een radicale nieuwe kijk op onze wereld en hoe die te herstellen.
Een geschiedenis van de wereld in zeven goedkope zaken / Een gids voor kapitalisme, natuur en de toekomst van de planeet – Raj Patel en Jason W. Moore, uitgeverij Boom, 2019
De lange adem van bomen – Peter Wohlleben
Peter Wohlleben kennen we intussen als auteur van een hele reeks bestsellers over bomen en bossen. Hij vertrekt daarbij telkens van dezelfde formule: vanuit zijn praktijk als boswachter in de Duitse Eiffelstreek bouwt hij een reeks verhalen op die losjes op elkaar aansluiten tot een overkoepelend thema. Deze keer is dat de vraag of bomen kunnen leren om te gaan met klimaatverandering. Blijkt van wel. Wohlleben laat zien op welke manieren ze dat doen, en dat ze het geleerde kunnen doorgeven aan hun nageslacht. Maar ook dat er grenzen zijn aan aanpassingsvermogen. Op zijn welbekende manier weeft hij allerlei onderwerpen tot een geheel: van reeën, wolven en bacteriën tot rode bladeren tegen luizen en de airco-functie van bossen. ‘De lange adem van bomen’ is tevens een kritiek op de manier waarop de mens ingrijpt op het bosleven en de ondoordachte manier waarop aan bosbouw wordt gedaan. Wohlleben bepleit het belang van het behoud van oude bomen als spilfiguren in bossen. Mensen kunnen alleen plantages maken, geen bossen, dus doen ze er goed aan aan de kant te gaan staan en bossen de tijd en de rust te gunnen om zich aan te passen en te herstellen.
De lange adem van bomen / Hoe bomen leren om te gaan met klimaatverandering en hoe dat ons kan redden – Peter Wohlleben, uitgeverij
