De ondertitel van Lisa Doeland’s boek luidt ‘Over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën’. Dat laatste woord is belangrijk. Gebruik makend van haar bagage als filosofe doorprikt Doeland door observeren en redeneren een heleboel maatschappelijke ballonnetjes.
Vijf over twaalf
De eerste fantasie die Doeland aanpakt is die van de zogenaamde doomsday clock: de klok die op vijf voor twaalf staat wat de toestand van de wereld betreft. Je kan je afvragen hoe lang zo’n klok dat kan blijven doen, natuurlijk. Het lijkt erop dat we het moment dat het echt twaalf uur slaat telkens weer voor ons uit schuiven. Volgens Doeland moeten we het idee laten varen dat de apocalyps iets is wat ergens in de onbestemde toekomst ligt. Zij gaat ervan uit dat de wereld zoals we die kenden – de wereld is ‘van ons’, beheersbaar en voorspelbaar, en we hebben recht op allerlei dingen – voorbij is en we ons al temidden van allerlei eindes bevinden.
Apocalyps hoeven we ons niet voor te stellen als een alles-of-nietsgebeuren waarbij in één klap alle leven wordt weggevaagd, maar als een langzaam voltrekken dat volop aan de gang is. Ultiem doemdenken? Nee, zo is het niet bedoeld. Doeland stelt dat het ons net kan helpen bij allerlei noodzakelijke dingen: rouwen om wat verloren gaat, ontkenningsmechanismen loslaten, en niet in het minst onze verantwoordelijkheid nemen en handelen.
Anders kijken naar natuur
Een andere houding ten opzichte van de natuur kan ons daarbij helpen. Natuur werd altijd gezien als een inert decor dat geen bedoeling of plan van zichzelf had en er was voor de mens om te nemen en gebruiken. Op dit moment kunnen we dat beeld niet meer in stand houden. Het is alsof in het theaterstuk dat we beleven het decor plots besloten heeft om mee te doen en zich te mengen tussen de personages en het verhaal, wat het stuk radicaal verandert. Lisa Doeland bevraagt kritisch allerlei visies op de natuur en komt tot het besluit dat we ook hier bepaalde beelden of illusies moeten loslaten. Dat geldt dan zowel voor het geromantiseerde beeld van natuur als iets zuivers en evenwichtigs dat we moeten beschermen of herstellen als het wetenschappelijke streven naar volledige begrijpelijkheid en bijstuurbaarheid. Meer en meer kunnen we natuur ervaren als wat zich aan ons opdringt. Ook zonder ingrijpen van de mens is er verstoring, verval en ontbinding. Gaia blijkt net zo feilbaar en gebrekkig als wijzelf, een pijnlijke waarheid waar we ons graag tegen wapenen. Evenmin kunnen we verwachten dat de natuur ons duidelijk zal maken wat ze nodig heeft.
Zuiverheidsdenken
Een volgende fantasie die de auteur aan de kaak stelt is die van het zuiverheidsdenken, het Beautiful Soul Syndrome. Lisa Doeland noemt het ecorexia: een obsessieve neiging om goed te handelen vanuit een verpletterend verantwoordelijkheids- of schuldgevoel en daardoor de wereld niet echt meer binnenlaten. Het probleem met het idee van zuiverheid is dat het een onbestaand ideaal is, er is dus ook geen terugkeer naar mogelijk. 100 % ethisch geproduceerd voedsel heeft nooit bestaan, net als een samenleving zonder racisme of volkomen zuivere, pre-toxische lichamen. Plastic-free leven is een illusie, want al voor de geboorte dringen plasticpartikels het lichaam van de foetus binnen. We kunnen altijd proberen anders/beter te doen, maar we zullen daar nooit helemaal in slagen. In de wereld zijn, vereist de bereidheid om de handen vuil te maken, je erin te begeven.
Toegepast op onze eetgewoonten: welke keuze we ook maken, we kunnen niet negeren dat er vormen van lijden en dood te pas komen bij het produceren en consumeren van voedsel. Als we dat willen ontkennen of vermijden vallen we in de valkuil van een zuiverheidsproject dat nooit kan slagen. Doeland sluit zich aan bij andere filosofen die argumenteren dat vegetarisme / veganisme niet het alleenrecht van ethisch verantwoorde voeding zouden mogen opeisen. Alles hangt naar haar mening af van de ingesteldheid van de eter, van de manier waarop het voedsel geproduceerd is, van de ruimte die de eter heeft om bepaalde keuzes te maken.
Circulaire economie
In het verlengde van het zuiverheidsdenken ligt de droom van de circulaire economie. Het streefdoel bestaat erin om geen afval meer te produceren, maar dat alles in een eindeloze kringloop telkens weer kan worden hergebruikt of herbestemd. Ook hier is de werkelijkheid volgens de auteur minder fraai dan op het eerste gezicht lijkt. Recycleerbaarheid is vaak veel beperkter dan wordt vooropgesteld en wanneer iets zogenaamd recycleerbaar is wordt het plots ‘goed’ en gaan we er vaak nog meer van consumeren. Op zich houdt het dus de status quo in stand, we hoeven ons gedrag helemaal niet aan te passen want er is altijd een oplossing. Ook in een circulaire economie blijft een enorme input van energie nodig, elk materiaal heeft een eindige levenstermijn en vaak zijn er meer toxische bijproducten dan ons lief is.
Verteringsprobleem
Lisa Doeland stelt dat onze cultuur in toenemende mate een verteringsprobleem heeft. Van nature moeten dingen kunnen vergaan en verteren, maar vele van de dingen die we produceren kunnen dat niet en hopen zich op. We hebben zombiematerialen als plastic gecreëerd en we hebben ons een dump philosophy eigen gemaakt: we dumpen dingen die we niet willen aan de andere kant van de wereld en we dumpen als het ware dingen in de toekomst. Zo creëren we bergen puin die zich verzetten tegen verrotting, wat onze eigen houding weerspiegelt: ook wij verzetten ons op alle mogelijke manieren tegen verval, aftakeling en verrotting.
Onze cultuur moet dus leren om meer digestief te zijn en om ‘goed te sterven’. Dingen moeten zo afbreekbaar mogelijk zijn, ze moeten hun eigen identiteit kunnen verliezen en op één of andere manier voedend zijn voor de rest van het systeem. Dat mogen we volgens de auteur gerust toepassen op onze eigen lichamen. We moeten zelf ook proberen om goed voedsel te zijn: de zwangere vrouw voor haar ongeboren kind, elk van ons voor de bacteriën die in onze darmen leven en na onze dood door onze lichamen zo verteerbaar mogelijk terug te geven aan de aarde.
De voddenraper
In het laatste hoofdstuk van haar boek heeft Lisa Doeland het over de tovenaar en de profeet, de prototypische figuren uit ‘The Wizard and the Prophet’ van Charles Mann (2018). De tovenaar staat voor de mens die gelooft dat we moeten blijven groeien en dat technologische oplossingen ons zullen redden, de profeet belichaamt diegenen die pleiten voor vertraging en matiging en wijzen op de onmogelijkheid van eeuwige groei.
Doeland plaatst daar een derde figuur naast, namelijk die van de voddenraper. Deze kijkt in tegenstelling tot de tovenaar en de profeet niet naar de toekomst, maar om zich heen. De voddenraper gaat middenin de precariteit van de wereld staan en pakt op wat van de wagen van de geschiedenis gevallen is. Hij probeert er nog iets van te maken, is wars van grootse dromen en leeft van wat de wereld uitscheidt en achterlaat. Hij heeft aandacht voor de schaduwzijde van de moderniteit, voor de restjes en het afval.
‘Apocalypsofie’ bestaat uit een aantal essays met weliswaar onderlinge verwijzingen, maar ze kunnen allemaal ook los van elkaar worden gelezen. Belangstelling voor filosofie en bereidheid om mee te stappen in een denkproces waarbij voortdurend stukjes worden geleend bij andere filosofen en auteurs heb je echt nodig om dit boek te appreciëren. Soms voelt het redeneren en integreren iets te verregaand, anderzijds getuigt het van grote maatschappelijke betrokkenheid. Interessant om te weten is dat Lisa Doeland die betrokkenheid ook helemaal in de praktijk brengt: ze richtte een interdisciplinaire cursus in over apocalypsofie aan de universiteit waar ze doceert en ze is actief binnen Extinction Rebellion in Nederland.
Apocalypsofie – Lisa Doeland, uitgeverij Ten Have, 2023
Je kan dit artikel gratis lezen. We bieden jou de inhoud graag aan en willen ook in de toekomst geen betaalmuren invoeren. Je kan ons helpen verder schrijven door een eenmalige of herhaalde gift via Petje Af. Alle beetjes helpen, dankjewel!
