Het leven neemt telkens weer andere vormen aan, we kunnen het beschouwen als een spel van transformaties, alsof het masker na masker opzet. Dat is het geval in de loop van de evolutie van soorten, maar het is ook zo binnen het leven van één individu en zelfs vanuit het oogpunt van soorten ten opzichte van de aarde. Alle leven maakt deel uit van de voortdurende metamorfose van de planeet. Vaak denken we als mensen anders te zijn en ons buiten het kader van allerlei natuurlijke wetmatigheden te kunnen plaatsen, maar we hoeven ons geen enkele illusie te maken: ook wij bevinden ons in een aaneenschakeling van metamorfosen. Filosoof Emanuele Coccia wil in zijn boek een lans breken voor de eenheid die alle huidige, toekomstige en gewezen levende wezens met de wereldmaterie delen.
.
Totale verwevenheid
Het idee dat alles voortdurend in beweging en evolutie is, is niet nieuw, natuurlijk. De auteur verwijst meteen naar Ovidius en diens epos ‘Metamorfosen’. Het woord zelf is afkomstig van Ovidius en werd in de 16e eeuw overgenomen door de biologie om de fysieke veranderingen van insecten te beschrijven. Coccia noemt zich ook schatplichtig aan het Gaia-denken van James Lovelock en Lynn Margulis en aan het pantheïsme. Eigen aan zijn denken is de voortdurende focus op gelijkenis en verwevenheid: tussen al wat leeft onderling en met de aarde. Overal ziet hij overeenkomst en connectie. De mens is in zijn visie deel van het geheel zonder enige vorm van bijzondere of autonome positie.
Coccia deelt zijn boek op in vijf inhoudelijke clusters die allemaal een band hebben met metamorfose: geboorten, cocons, reïncarnaties, migraties en associaties. Elke cluster bestaat weer uit een aantal topics die hij in drie à vijf bladzijden belicht. Die heldere structuur is heel welkom. ‘Metamorfosen’ sleept je mee, maar een page turner is het allesbehalve. Als het lange hoofdstukken had, zou afhaken een risico zijn. Na enkele topics moet je telkens als het ware even op adem komen.
Vergeten dat we geboren zijn
Geboorte ziet Coccia als een punt van vergeten: we vergeten de levensvormen uit het verleden waaruit we zijn voortgekomen. Tegelijk zijn we er intens mee verbonden. We zijn het lichaam van onze moeder en vader geweest, en via hen de lichamen van onze voorouders in een eindeloze keten. Bij uitbreiding zijn we één en hetzelfde leven en zijn we net als alle levende wezens voortgekomen uit een gemeenschappelijke moeder, de aarde.
Maar we zijn geneigd te vergeten dat we geboren zijn. ‘De cultuur waarin we leven wordt gemaakt en gedomineerd door degenen die per definitie nooit zelf ervaren hoe het is om te baren: door mannen. Misschien zijn we daarom zo geobsedeerd door de dood en het ouder worden. ‘ aldus Coccia. Terwijl er over de dood hele bibliotheken zijn volgepend, blijft geboorte mysterie en taboe. Hij wijt het aan het feit dat vrouwen duizenden jaren lang weinig spreekrecht hadden en ook uit de kunst werden geweerd. Ook het christendom hielp niet echt mee: de belangrijkste conceptie die erin voorkomt, is een bovennatuurlijke en de vrouw krijgt een bijrol.
In de 20e eeuw brengt het nataliteitsdenken van Hannah Arendt verandering. Zij gaat in tegen haar leermeester Heidegger die stelt dat de mens wordt gedefinieerd door zijn sterfelijkheid. Arendt ziet net de mogelijkheid om telkens te herbeginnen, de dagelijkse kans om opnieuw in ons handelen geboren te worden, als bepalend voor het mens-zijn.
Alles is cocon
Coccia denkt vaak in termen van holons: kleinere delen lijken op zichzelf te staan, maar zijn onlosmakelijk verbonden met grotere. Telkens weer komen dezelfde vormen terug. Cocons bijvoorbeeld. Volgens Coccia kan je elke cel, elk individu, elke mens, dier of plant, elke soort en bij uitbreiding de hele aarde als een cocon beschouwen. De dampkring is weer een volgende cocon. De cocon ziet Coccia niet alleen als de grens tussen individu en buitenwereld, maar ook als grens en ruimte van bemiddeling tussen het individu en zichzelf. Binnen de cocon komt telkens weer een volgende metamorfose tot stand. De jeugd of kindertijd van een individu is niet zomaar een voorbijgaande fase, maar een stabiele en blijvende structuur van ieder levend lichaam. Metamorfose komt neer op het vermogen om een verjongingskracht altijd weer werkzaam te laten zijn.
Eten en gegeten worden
In het hoofdstuk over reïncarnaties gaat het voornamelijk over voeding. Volgens Coccia hebben we er als mens schuldgevoelens over. Onszelf voeden staat immers gelijk met het incorporeren van andere levende wezens in ons lichaam. Eigen aan alle leven is dat het niet alleen zichzelf via geboorte het leven kan geven, maar dat ook aan anderen kan doen, door gegeten te worden. We beschouwen leven doorgaans als persoonlijk en individueel, maar eigenlijk is het ook anoniem en universeel. Via het eten en verteren loopt het leven van lichaam naar lichaam. Dat betekent ook dat er geen enkele barrière opgeworpen is door de natuur. In de voeding ontmoeten alle soorten elkaar. ‘Een kip kan een mens worden, een mens een worm, een worm een duif.’ De mens is geneigd zichzelf buiten de keten van eten en gegeten worden te stellen. We worden in zowat ondoordringbare kisten begraven en gunnen andere levensvormen niet om voeding voor hen te zijn.
Emanuele Coccia laat je de dingen zien op een manier die niet noodzakelijk helemaal afwijkend is van je eigen ervaring, maar er toch iets aan toevoegt, dingen op de spits drijft en expliciteert. Hij prikkelt en dwingt je uit de vanzelfsprekendheid. In ons achterhoofd weten we wel dat alles beweging is, niet alleen ergens heen, maar ook via seksualiteit, voeding, verbeelding, taal, geboorte, dood. Dat is geen makkelijk gegeven om mee om te gaan, we houden meestal meer van enige vastheid. Maar het geloof in vaste grond is volgens Coccia een geval van psychische verdringing die we beter kunnen loslaten.
‘Metamorfosen’ is geen non-fictieboek geschreven in een rechtlijnige informatieve stijl. Topics en ideeën komen hier en daar vanuit een andere invalshoek terug, wat sommige lezers misschien te herhalend zullen vinden. Het boek is ook moeilijk in een specifiek genre thuis te brengen. Het leest als een biologisch-filosofische verkenningstocht, geschreven in een heel beeldende en poëtische stijl. Wie openstaat voor een leeservaring die iets heeft van een trip of een excentriek fijnproeversmenu zal ‘Metamorfosen’ weten te smaken.
Metamorfosen – Emanuele Coccia, Octavo publicaties, 2024. Deel 4 uit de reeks Wisselwerkingen, waaruit we eerder deel 1 ‘Het levende laten opvlammen’ van Baptiste Morizot bespraken.
Je kan dit artikel gratis lezen. We bieden jou de inhoud graag aan en willen ook in de toekomst geen betaalmuren invoeren. Je kan ons helpen verder schrijven door een eenmalige of herhaalde gift via Petje Af. Alle beetjes helpen, dankjewel!
